ابوذر عبد بن احمد هروی انصاریاَبوذَرِ هَرَوی، عبد بن احمد بن محمد بن عبدالله انصاری (۳۵۵ یا ۳۵۶ ـ ۵ ذیقعده ۴۳۴ق/ ۹۶۶ ـ ۱۶ ژوئن ۱۰۴۳م)، محدث مالکی . ۱ - معرفیبرخی از منابع نام او عبدالله نوشته اند. [۱]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۶، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
اصل وی از هرات بود و در شهر خویش به ابن سمّاک شهرت داشت. [۲]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱۷، ص۵۵۵، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۴م.
۲ - مشایخسالهای نخست زندگانی را در هرات گذرانید و در آن‌جا از ابوالفضل ابن خمیریه، بشر بن محمد مزنی [۳]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۳، ص۱۱۰۳، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
و ابو عبدالله محمد بن احمد غوزمی استماع حدیث کرد. [۴]
یاقوت، بلدان، ج۳، ص۸۲۴.
همچنین در سرخس از ابومحمد ابن حمویه و زاهر بن احمد طوسی، در بلخ از ابواسحاق مستملی، در مرو از ابوالهیثم کشمیهنی، در بصره از ابوبکر هلال بن محمد و شیبان بن محمد ضبعی، در بغداد از ابوالحسن دارقطنی و ابوعمر ابن حیویه، در دمشق از عبدالوهاب بن حسن کلابی، در مصر از ابومسلم کاتب و در فارس و جبال از برخی مشایخ استماع نمود. از دیگر مشایخ مهم او حاکم نیشابوری و ابن شاهین بوده اند، [۵]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۳، ص۱۱۰۳ ـ ۱۱۰۴، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۶]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۶۰۷، تاریخ نیسابور (انتخاب صریفینی)، به کوشش محمد کاظم محمودی، تهران، ۱۴۰۳ق.
[۷]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۶، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
گفتنی است که وی در یکی از آثار خود نام بیش از ۳۰۰تن از مشایخ خویش را گرد آورده بوده است. [۸]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۶، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
۳ - ابوذر در بغدادابوذر در بغداد به روایت حدیث پرداخت [۹]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، ج۱۱، ص۱۴۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و در ضمن از ابوبکر ابن طیب باقلانی و ابوبکر ابن فورک کلام آموخت. [۱۰]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۶ ـ ۶۹۷۹ و در همین برهه بود که به فقه مالکی و کلام اشعری گرایید، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
[۱۱]
ابن عساکر، علی ابن حسن، ج۱، ص۲۵۵ ـ ۵۲۶، تبیین کذب المفتری، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۴ - اقامت در مکهوی سرانجام به مکه رفت و در سراة بنی شبابه ـ در حومه شهر ـ ساکن شد، ولی هر سال در موسم حج به شهر می‌آمد و حدیث می‌گفت و حدود ۳۰ سال در مکه اقامت داشت. [۱۲]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، ج۱۱، ص۱۴۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۳]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۷، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
[۱۴]
ابن عساکر، علی ابن حسن، ج۱، ص۲۵۵، تبیین کذب المفتری، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۱۵]
یاقوت، بلدان، ج۳، ص۲۴۷.
۵ - درگذشتابوذر ظاهراً در مکه در گذشته است.. [۱۶]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، ج۱۱، ص۱۴۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۷]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۷، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
[۱۸]
ابن عساکر، علی ابن حسن، ج۱، ص۲۵۵، تبیین کذب المفتری، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۱۹]
یاقوت، بلدان، ج۳، ص۲۴۷.
۶ - عوامل شهرتبه عنوان نمونه‌ای از روایت ابوذر هروی می‌توان اشاره کرد که او صحیح بخاری را از ۳ طریق، یعنی از طریق ابن حمویه، ابو اسحاق مستملی و کشمیهنی از فربری و او از بخاری روایت می‌کرده است [۲۰]
ابن عطیه، عبدالحق، ج۱، ص۶۵، فهرس، به کوشش محمد الوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۲۱]
ابن عطیه، عبدالحق، ج۱، ص۱۲۲، فهرس، به کوشش محمد الوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۲۲]
ابن عطیه، عبدالحق، ج۱، ص۱۳۷، فهرس، به کوشش محمد الوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۲۳]
ابن خیر، محمد فهرس‌ـة، ج۱، ص۹۴، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۲۴]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱۷، ص۵۵۵، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۴م.
و همین روایت صحیح بخاری یکی از عوامل مهم شهرت اوست. وی علاوه بر نقل حدیث در نقد آن نیز تبحر داشت. [۲۵]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۷، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
ابوذر هروی نه تنها خود مورد توثیق علمای رجال قرار گرفته، [۲۶]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، ج۱۱، ص۱۴۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
بلکه نظرات رجالی او نیز مورد توجه بوده است. [۲۷]
ابن حجر، احمد بن علی، ج۱، ص۲۵۶، لسان المیزان، حیدر آباد دکن ۱۳۲۹ق.
۷ - ویژگی‌های علمی و اخلاقیبنا بر گفته ذهبی [۲۸]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱۷، ص۵۵۷، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۴م.
ابوذر هروی در انتقال کلام اشعری به مغرب و اندلس نقشی مؤثر داشت. وی که خود کلام را در بغداد آموخته بود، در مکه آن را منتشر ساخت و برخی از عالمان مغرب آن را از او فرا گرفتند و به مغرب بردند. ابوذر در تصوف نیز به تعبیر عبدالغافر فارسی [۲۹]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۶۰۷، تاریخ نیسابور (انتخاب صریفینی)، به کوشش محمد کاظم محمودی، تهران، ۱۴۰۳ق.
«مشارالیه» و اهل زهد و ورع بود و به نقل قاضی عیاض [۳۰]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۷، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
کسانی که با وی ملاقات داشته اند، وی را بر طریقه اسلاف صحابه و تابعین یافته‌اند. ۸ - راویاناز کسانی که از ابوذر هروی روایت کرده اند، می توان پسرش عیسی، ابومحمد عبدالغنی حافظ، ابوعمران فاسی، ابن دلایی ، ابو صالح موذن، ابوالولید باجی و ابوبکر احمد بن علی طُرَیثیثی را نام برد. [۳۱]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۷، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
[۳۳]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۳، ص۱۱۰۴، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
همچنین خطیب بغدادی و ابو عمر ابن عبدالب ر از او اجازه روایت دریافت داشته اند. [۳۴]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، ج۱۱، ص۱۴۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۳۵]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۳، ص۱۱۰۴، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
۹ - آثارمهم ترین تألیف ابوذر، مستخرج او بر صحیحین بخاری و مسلم است. [۳۶]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۶۰۷، تاریخ نیسابور (انتخاب صریفینی)، به کوشش محمد کاظم محمودی، تهران، ۱۴۰۳ق.
در منابع متقدم برخی دیگر از تألیفات او را نیز یاد کرده‌اند که از آن جمله می‌توان این کتابها را نام برد: دلائل النبوة، السن‌ـة و الصفات، فضائل مالک بن انس، فضل عاشوراء، فهرست، مسانید الموطأ، المستخرج علی الالزامات دارقطنی، المعجم، معیش‌ـة النبی و اصحابه و تخلیهم عن الدنیا. [۳۷]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ج۴، ص۶۹۷ ـ ۶۹۸، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق.
[۳۸]
ابن خیر، محمد فهرس‌ـة، ج۱، ص۷۰، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۳۹]
ابن خیر، محمد فهرس‌ـة، ج۱، ص۸۹، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۴۰]
رودانی، محمد بن سلیمان، ج۱، ص۳۶۸، صل‌ـة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
همچنین حاجی خلیفه [۴۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۴۴۱.
از تفسیری از او یاد کرده است. نیز دو نسخه خطی از احادیث ابوذر هروی شناخته شده که یکی نسخه ای است مورخ ۵۵۲ق که در کتابخانه اوقاف بغداد نگهداری می‌شود [۴۲]
طلس، محمد اسعد، ج۱، ص۲۵۳، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
و دیگری در دارالکتب قاهره مضبوط است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن بشکوال، خلف بن عبدالملک، الصل‌ـة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق. (۲) ابن حجر، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدر آباد دکن ۱۳۲۹ق. (۳) ابن خیر، محمد فهرس‌ـة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م. (۴) ابن عساکر، علی ابن حسن، تبیین کذب المفتری، بیروت، ۱۴۰۴ق. (۵) ابن عطیه، عبدالحق، فهرس، به کوشش محمد الوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م. (۶) حاجی خلیفه، کشف. (۷) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۸) ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۹) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۴م. (۱۰) رودانی، محمد بن سلیمان، صل‌ـة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۱) طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م. (۱۲) فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، تاریخ نیسابور (انتخاب صریفینی)، به کوشش محمد کاظم محمودی، تهران، ۱۴۰۳ق. (۱۳) قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق. (۱۴) یاقوت، بلدان. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوذر هروی»، ج۵، شماره۲۱۶۵. |